UQUS TÜRK: İskit ve Kimmerler'in Anadolu'daki Arkeolojik Buluntuları

Günümüze kadar yapılan arkeolojik araştırmalar sonucunda Anadolu'da İskitler'e ait herhangi bir yerleşme saptanamamıştır. Ayrıca, bugünkü arkeolojik veriler ışığında İskitler'in Anadolu'da hangi bölgelerde nerelere kadar ilerlemiş oldukları da tartışmalıdır. Demir Çağı'nda Anadolu'ya hem Kimmerler'in hem de İskitler'in hemen hemen aynı güzergahları kullanarak girmiş olmaları, bu her iki ulusunda Avrasya göçebe atlı ulusları grubunda yer almaları ve bununla doğru orantılı olarak da benzer uygarlık ve kültürel ögeleri taşımaları nedenleri ile Anadolu'da Avrasya atlı savaşçılarına ait ele geçen arkeolojik kalıntıların kimliklendirilmesi oldukça zorlaşmaktadır. Yazılı belgeler ve arkeolojik kalıntılar ışığında Kimmerler'in Batı Anadolu ve Orta ve Doğu Karadeniz Bölgesi kıyılarına kadar ilerlemiş oldukları, hatta batıda Karadeniz Ereğlisi/Heraklia Pontika'dan doğuda Trabzon/Trapezus'a kadar olan kıyı kesiminde egemenlik kurmuş bulundukları bilinmektedir. Buna karşılık İskitler'in Anadolu'da büyük ölçüde Urartu Krallığı ile uğraştıkları ve bu nedenle daha çok Doğu Anadolu'da görüldükleri yine yazılı kaynaklardan anlaşılmaktadır.

Tunç at koşum takımı parçaları, Altıntepe (Ivantchik 2001, Abb.3)

Bu bağlamda Sardes ve Yassıhöyük/Gordion'da ele geçen Avrasya savaşçı atlı göçebelerine ait arkeolojik kalıntılar Kimmerler'le eşitlenebilmektedir. Arkeolojik bulgular açısından Kimmerler'in Gordion'da bırakmış oldukları başlıca iz, geniş çaplı bir yangın ve tahrip tabakasıdır. Frig kentini ele geçiren Kimmerler kenti yağmalamış, yakıp yıkmış ve sonra da çekip gitmişlerdir. Kazılarda Kimmerler'in Gordion'a yerleştiklerine ait bir ize rastlanmamıştır. Gordion'da bulunan Kimmerler'le ilgili çeşitli küçük buluntular içinde İskit tipi okuçları ile ortaya çıkarılan 2 at gömüsü dikkati çekmektedir. Yassıhöyük/Gordion'la aynı bölgede, yani Batı Anadolu'dan Orta Anadolu'ya geçiş bölgesinde, Eskişehir ili sınırları içinde yer alan Demircihöyük-Sarıket Mezarlığı'nda ortaya çıkarılmış olan bir tümülüsteki at gömüsü ile İskit tipi bir okucu bu yöredeki Kimmer varlığına ait diğer önemli arkeolojik bulguları oluşturmaktadır.

At gömüleri, Norşun Tepe (Hauptmann 1983, Abb.2)

At gömülerinde ele geçmiş olan buluntular, Norşun Tepe (Ivantchik 2001, Abb.5)

Kemikten hayvan başı biçimli at koşum takımı parçaları, Çavuştepe/Sardurihinili
(Erzen 1978, Res.41)

Erzincan ili, Üzümlü ilçesi yakınlarındaki ünlü Urartu merkezi Altıntepe'de ele geçmiş olan tunçtan yapılmış kuşbaşı biçimindeki at gemi parçalarının step hayvan stilinde yapılmış olması nedeniyle İskitler'e ait olabileceği düşünülmektedir. Bugün Keban Barajı göl alanında kalmış olan Norşun Tepe'de ortaya çıkarılmış at gömülerinin ise İskitler'e ait olma olasılığı yüksektir. Bu at gömülerinde ele geçen buluntular olarak, demirden kovanlı 2 mızrakucu, sap delikli 1 balta ve 1 hançer ile tunçtan 2 at gemi parçası, 1 at koşum takımı bağlantısı, hayvan başı biçimli 2 at koşumu takımı parçası, 1 bilezik ve 1 kesici dikkati çekmektedir. Van ili Gürpınar ilçesi yakınlarında yer alan önemli bir Urartu merkezi olan Çavuştepe/Sardurihinili'de surlar önünde ve kale içinde ele geçirilen İskit tipi tunç okuçları ve step sanatının hayvan stiliyle işlenmiş kemikten koç başı şeklinde 2 at koşum parçası İskit tahribatının arkeolojik kanıtlarını oluştururlar. Urartu'nun ikinci başkenti olan ve Van şehir merkezi yakınındaki Toprakkale/Rusahinili Qilbani-kai, Van 11 km kuzeydoğusunda yer alan Yukarı Anzaf Kalesi ile Van'ın 35 km kuzeyinde, Van Gölü'nün doğu kıyısında yer alan Ayanis/Rusahinili Eiduru-kai'de İskit tipinde okuçlarına rastlanmış olması, bu merkezlerin de İskitler tarafından tahrip edilmiş olduğunu göstermektedir. Bunlara ek olarak Muş ili Varto ilçesi yakınlarındaki önemli Urartu merkezlerinden Kayalıdere'de ele geçmiş olan İskit tipi tunç bir okucu İskitler'in Muş yöresindeki, Malatya-Değirmen Tepe'de bulunmuş olan İskit tipi bir okucu ise, Malatya yöresindeki varlıklarına işaret etmektedir.

İskit tipi tunç okuçları, Çavuştepe/Sardurihinili (Erzen 1978, Res.38)

Güneydoğu Anadolu'da Sultantepe, Zincirli/Samal ve Cerablus/Kargamış'ta ele geçmiş olan İskit tipi okuçları, İskitlerin bu bölgede de etkili olduklarını göstermektedir.

İskit tipi tunç okuçları, Toprakkale/Rusahinili Qilbani-kai (Wartke 1990, Abb.8/a-b)

İskit tipi tunç okucu, Malatya-Değirmen Tepe (Esin/Harmankaya 1986, Lev.IX/D.34-46)

İskit tipi tunç okuçları, Ayanis/Rusahinili Eiduru-kai (Derin/Muscarella 2001, Fig.6)

Batı Anadolu ile Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri arasında kalan geniş Anadolu toprakları içinde özellikle Orta Anadolu ile Orta Karadeniz bölgelerinde ele geçmiş olan Avrasya atlı savaşçı göçebelerine ait arkeolojik kalıntıların kimlikleri günümüz arkeolojik bilgileri ışığında tartışmalıdır. Amasya ili, Gümüşhacıköy ilçesi, İmirler köyü, Yedi Pelitler Mevkii'nde yasadışı kazılar sonucunda açığa çıkarılmış olan kurgan tipindeki bir mezarın buluntuları, demir bir kılıç, demir ve tunçtan bir kazma-balta ile bunun tunç kabzesi, tunç bir at gemi parçası ile 7 adet tunç İskit tipi okucudur. Söz konusu bu buluntular Amasya Müzesi tarafından yasadışı kazılardan sonra müsadere edilmiştir. Bunlara ek olarak, mezardan hayvan figürleriyle süslü altın bir bileziğin de çıkmış olduğu ve bilinmeyen bir kişiye satıldığı söylenmektedir. Mezardan toplanan kemik parçalarının incelenmesinin sonucunda hem insan hem de at kemiklerine rastlanması ve buluntular arasında görülen gem parçası, bu kurganın atıyla birlikte gömülmüş olan bir Avrasya savaşçı atlı göçebe komutanına ait olduğuna işaret etmektedir. İmirler kurganında ele geçmiş olan en önemli buluntulardan biri olan kazma-baltanın koşutlarına Orta Asya'nın yanısıra Anadolu'da da rastlanmaktadır. Bu kazma-baltaların benzerlerinden birisi İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nde bulunmaktadır ve nereden gelmiş olduğu bilinmemektedir. İkinci benzer örnek ise Muş yöresinde bulunmuştur.

Tunç ve demirden kazma-balta, İmirler (Bilgi 2001, Tablo 12/098)

İskit tipi tunç okuçları, İmirler (Bilgi 2001, Tablo 25/150-153, 156-158)

Tunç at gemi, İmirler (Bilgi 2001, Tablo 4/056)

Amasya ili, Taşova ilçesi ile Samsun ili, Ladik ilçesi arasındaki bir vadide soyulmuş bir mezarın içinden toplanan 250 adet tunç okucu, bu tip kurganların özellikle Amasya ili sınırları içinde yaygın olduklarını göstermektedir. İskit tipi okuçlarından küçük bir koleksiyonun Samsun Müzesi'nde yer alması ve Samsun yöresinden İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ne gelmiş bir at koşum takımı parçası, Avrasya atlı savaşçılarının Orta Karadeniz Bölgesi'nde oldukça geniş bir alanda faaliyet gösterdiklerine kesin olarak işaret etmektedir.

Tunç ve demirden kazma-balta, İstanbul Arkeoloji Müzeleri (Müller-Karpe 1995, Res.1)

Tunç ve demirden kazma-balta, Muş yöresi (Müller-Karpe 1995, Res.2/2)

İskit tipi tunç okuçları, Samsun Müzesi (Bilgi 2001, Tablo 25/154-155, 159-161)

Kuşbaşı biçiminde tunç at koşum takımı parçası, Samsun yöresi, İstanbul Arkeoloji Müzeleri (Meriçboyu 1997, Çiz.6)

Tokat ili, Zile ilçesi yakınlarında yer alan Maşat Höyük'ün Demir Çağı I. Yapı Katı'nda ortaya çıkarılan bir at gömüsü ile İskit tipi okuçları Avrasya atlı savaşçılarının Orta Karadeniz Bölgesi'ndeki güçlü varlıklarını bir kez daha gözler önüne sermektedir. Yine Maşat Höyük'te Demir Çağı'nın II. Yapı Katı'nda ele geçmiş olan bir çömlek parçası üzerinde yer alan stilize bir atlı savaşçı figürü, arkaya doğru uzanan ince ve büyük olasılıkla örülmüş saçı ve elinde tuttuğu çubuk şeklindeki silahı ile yerli Anadolu insanından çok bir step savaşçısına benzemektedir. Çorum ili sınırları içindeki Pazarlı'da bulunmuş olan İskit tipi bir okucu Orta Karadeniz Bölgesi'nden Orta Anadolu'ya geçiş bölgesinde ele geçmiş bir buluntu olarak, bu yöredeki Avrasyalı atlı savaşçılarının varlıklarını ve Pazarlı gibi kale tipi yerleşmelerin kuruluş nedenini ortaya koymaktadır.

İskit tipi tunç okucu, Maşat Höyük (Ivantchik 2001, Abb.2/5)

İskit tipi tunç okucu, Pazarlı (Koşay 1941, Lev.XX/408)

Boya bezeme ile yapılmış at üzerinde step savaşçısı figürlü pişmiş toprak kap parçası, Maşat Höyük (Özgüç 1982, Lev.74/10)

İskit tipi tunç okuçları, Kerkenes Dağ (Schmidt 1929, Fig.69/K41, K59, K73, K33, K64, K87)

Orta Karadeniz Bölgesi'nde arkeolojik kalıntıları gün geçtikçe artan Avrasya atlı savaşçılarına, bölgeden bahseden yazılı kaynaklarda da rastlanmaktadır. Örneğin, Amasya/Amasea'lı Strabon, Zile/Zela ve çevresini istila eden İskitler'in bir gece baskını sonucunda Pers (Akhamenid) komutanlarınca mağlup edildiklerini bildirmektedir. Persler bu zaferin anısına Zela'da tanrıça Anaitis için bir tapınak yaptırmış, Zela halkı da bu zafer gününü her yıl Sakai adını verdikleri bir kutsal bir festival ile kutlamaya başlamışlardır.

Yozgat ili, Sorgun ilçesi yakınlarında yer alan ve güçlü savunma sistemi ile dikkati çeken bir dağ kenti olan Kerkenes Dağ ile Alişar'da, Çorum ili Boğazkale ilçesi yakınında yer alan ünlü Hitit başkenti Boğazköy/Hattusas Büyükkale ile Alaca ilçesi sınırları içindeki Alaca Höyük'te, Kırşehir ili Kaman ilçesi sınırları içindeki Kaman-Kalehöyük, Ankara'nın Haymana ilçesi yakınlarındaki Gavur Kalesi ile Kayseri yakınlarındaki Sultanhan'da ele geçmiş olan İskit tipi okuçları, Avrasya atlı savaşçılarının Orta Anadolu Bölgesi'ndeki, Tarsus Gözlükule'de bulunmuş İskit tipi okuçları ise, Güney Anadolu'daki varlıklarına işaret etmektedir. Sivas Müzesi'nde korunmakta olan bir grup İskit tipi okucu, Avrasyalı atlı savaşçıların Orta Anadolu ile Doğu Anadolu bölgeleri arasında geçiş bölgesi olan Sivas ili sınırları içindeki arkeolojik kalıntıları olarak dikkati çekmektedir. M.T. Tarhan Avrasya atlı savaşçılarından özellikle Kimmerler'in ikiyüz yıla yakın bir süre içinde Anadolu'da kaldıklarını ve bu uzun sürede Orta Anadolu'da, Kappadokya Bölgesi'nde bir Bozkır Devleti kurmuş olduklarını belirtmektedir. Çünkü, M.T. Tarhan'a göre söz konusu bu süre içinde Kimmerler'in siyasi bir organizasyon olmadan varlıklarını sürdürmeleri oldukça zordur. M.T. Tarhan ayrıca, Sinop/Sinope yerleşmesini Kappadokya'da bir Bozkır Devleti kurmuş olduğunu ileri sürdüğü Kimmer egemenliğinin bir uzantısı olarak kabul etmektedir. Arkeolojik buluntuların yanısıra filolojik verileri de değerlendiren V. Sevin de Orta Anadolu Bölgesi'ndeki Avrasyalı göçebe savaşçıların Kimmerler olabileceğini önermektedir. Assur kralı Asarhaddon'un, bölgenin güneybatı uç kesimindeki Khubuşna'ya (Ereğli yöresi) doğru bir sefer yapmış olduğu ve Kimmer Beyi Teuşpa'yı yenilgiye uğratmış bulunduğu bilgisini veren V. Sevin, Orta Anadolu Bölgesi'nde Kimmerler'in bir kaos ortamı oluşturduklarını belirtmektedir.